Ina resumaziun cumplessiva davart nossa istorgia chattais Vus en ils downloads sut «Tgi essan nus».
1. Ina lunga via fin a l'Assicuranza d'edifizis dal Grischun
«Acht Tag nach Churer, der andren brunnst, ouch an einem frytag, verbrann das ganz dorf Disentis ...». Fin en il 19avel tschientaner eran plirs incendis da vitgs devastants ad onn ina greva crusch per la societad. Sch'ins crai al magister e pictur ambulant Hans Ardüser (1557-1614) da Tavau, passava strusch in onn senza in eveniment da la natira che purtava miseria ed anguscha. La lunga cronica da devastaziuns tras ils elements natirals mussa ch'il Grischun è stà fin lunsch viaden en il 18avel tschientaner in lieu da sgarschur betg mo per viandantas e viandants. E tuttina han umans vivì qua dapi ils temps antics e fatg frunt a l'ambient criv.
En nossa èra mediala enconuschan ils umans urbans las forzas elementaras per il solit mo da rapports e films da catastrofas ed els n'interpreteschan ellas era betg pli sco gritta da Dieu pervia da nossa vita putganta. Il diever dal terren prezius dat plinavant perditga d'ina fidanza tschorva en las pussaivladads tecnicas, cura ch'i vegn construì er en posiziuns exponidas. La valur dals edifizis en il Grischun è creschida constantamain da 105 milliuns a 108 milliardas dapi l'onn 1882. Ella mussa l'augment da l'urbanisaziun e las summas che vegnan impundidas oz sulettamain en la construcziun auta. Vitiers vegn l'avertura cun traffic, energia e communicaziun fin en las valladas alpinas las pli perifericas. Nossa civilisaziun fitg cumplexa è uschè vulnerabla sco anc mai, sche nus pensain als maletgs anguschants d'accidents en tunnels, cun trens ed aviuns, ma er a pannas cun il provediment d'electricitad e d'aua u cun conducts d'ieli.
Fin il 18avel tschientaner han ins fatg paucs progress en il cumbat cunter incendis ed eveniments chaschunads da privels da la natira. La reconstrucziun e l'eliminaziun dals donns sa basavan sin il princip da donaziuns. Questa repartiziun da daners ch'era savens malgista è vegnida remplazzada il 19avel tschientaner cun in maun public reglant. La gronda part da las assicuranzas d'edifizis en Svizra è vegnida fundada avant bundant 200 onns. En il Grischun hai anc durà 100 onns pli ditg, perquai ch'il Chantun aveva fitg pauca influenza e strusch meds finanzials e la pussanza era tar las vischnancas. Cun mintga incendi d'in vitg daventava la reputaziun dal Grischun sco chantun che batlegiava pli e pli penibla. E tuttina hai duvrà l'engaschi nunstanclentaivel da dus umens, ils cussegliers naziunals Andrea Bezzola e Johann Anton Caflisch, per surmuntar la passivitad e tema dal parlament. Dapi il 1880 han ins fatg a moda insistenta pass parzials per fundar in'assicuranza d'edifizis e sbozzà – e per il solit puspè refusà – entirs projects da lescha. Pir en il nov tschientaner han ins prendì per mauns quest postulat da tschient onns. L'opposiziun da grondas parts da la populaziun cunter in'ulteriura extensiun da las incumbensas statalas e la tema da la ristga finanziala e d'ina controlla fiscala da la facultad èn plaunsieu vegnidas pli pitschnas. Cura che la Regenza ha preschentà al Cussegl grond l'onn 1906 ina missiva cun il sboz da lescha per in'assicuranza d'edifizis chantunala, aveva il sboz gia 24 onns. L'onn 1882 n'aveva il parlament betg approvà el, malgrà che novs incendis da vitgs e la depauperisaziun consequenta avevan intimà la cumissiun dal Cussegl grond da sbozzar il project. Uss aveva la Regenza però pudì recurrer ad el e far pitschnas midadas per tegnair quint da las resalvas da lezza giada.
Ils 13-10-1907 è il project vegnì approvà, cunzunt era pervi dals incendis tragics da l'ultim temp ed il grond sustegn da bunamain tut las forzas politicas. Igl ha duvrà ulteriurs 5 onns fin che l'infrastructura necessaria (glistas da stimaziun, reglaments per la registraziun da donns, per l'indemnisaziun e per las proceduras) è stada pronta e tut las dumondas legalas èn stadas schliadas. Las assicuranzas privatas avevan purtà plant tar il Cussegl federal e tar il Tribunal federal, perquai ch'ellas avevan stuì sa retrair senza indemnisaziun da lur contracts ch'ellas avevan anc spert concludì per nunusitadamain blers onns. En il fratemp aveva la devastaziun cumpletta da Panaduz in'ulteriura gia demonstrà impressiunantamain quant necessaria che l'ovra era.
L'onn 1908 han ins cumenzà a valitar da nov tut las immobiglias che han stuì vegnir assicuradas ed ins ha realisà en cooperaziun cun las autoritads communalas e l'administraziun chantunala la structura administrativa che ha sviluppà in aut grad d'efficacitad cun in minimum da resursas persunalas e finanzialas.
Enfin ch'ils edifizis en il Grischun èn stads assicurads era cunter privels da la natira, hai durà ulteriurs 24 onns. Quella giada n'è il Grischun almain betg pli stà tranter ils ultims chantuns. Ma er en quel cas hai duvrà in chantun pionier per surventscher las resalvas fitg derasadas. Quella rolla ha surpiglià il chantun Vad che ha decidì il 1925, suenter in tornado devastant, cunter l'avis da l'Uffizi federal da las assicuranzas d'includer donns elementars en l'assicuranza chantunala cunter fieu. Qua tras èn las assicuranzas privatas e las ulteriuras assicuranzas d'edifizis publicas vegnidas sut squitsch. Pir l'onn 1929, cura che l'Uffizi federal da las assicuranzas ha declerà sco assicurabels donns elementars, èn sparidas las temas. En il decurs da 30 onns han tut ils assicuraders publics e pli tard era privats introducì quest model. Dapi il 1954 na dastga er en ils chantuns senza in'assicuranza d'edifizis publica betg pli vegnir purschì in'assicuranza cunter fieu senza assicuranza cunter donns elementars.
2. Intervenziun
Ils var 90 incendis da vitgs en il 19avel tschientaner han adina puspè fatg endament il privel dal fieu. E tuttina n'han bleras vischnancas ditg prendì a mauns nagut sin il sectur dals pumpiers. Auter che prescripziuns davart il diever da glisch e fieu, in eventual urden da guardia e buns cussegls n'han ins pudì spetgar nagut, cunzunt naginas acquisiziuns che avessan chaschunà custs publics. Ins na carteva betg propi da pudair sa defender cun effect cunter in incendi. La citad da Cuira ha per exempel bain relaschà ils 30-3-1577 suenter il terz incendi devastant (ils onns 1465, 1574 e 1576) in nov urden da fieu. Ella è dentant sa restrenschida dal tuttafatg a mesiras organisatoricas generalas en cas da fieu che tractavan la segirezza e l'urden public. Ils fatgs da pumpiers sco tals han ins surlaschà a las abitantas ed als abitants ed a las mastergnanzas. Burgaisas, burgais e fulasters stuevan currer tar l'origin dal fieu per cumbatter quel e las mastergnanzas mettevan a disposiziun il persunal directiv. Ina furmaziun u exercizis n'eran betg previs. L'equipament era organisà uschia che mintga burgaisa e mintga burgais stueva posseder e metter a disposiziun in'atgna sadella da fieu ed en mintga chasada stueva esser avant maun ina laterna segira ed en mintga uigl ina stgala fixa. Mintga mastergnanza stueva posseder e metter a disposiziun ina squitta da maun da mesch. Il fatalissem fitg derasà che sa fundava forsa sin l'experientscha d'esser impussant cunter la tutpussanza da la forza natirala pervia da la mancanza da l'equipament tecnic, aveva pers sia valaivladad cun la revoluziun industriala. Gia en il 17avel tschientaner vegnivan duvrads en citads grondas a l'exteriur squittas, pumpas e sistems d'uders multifars e tecnicamain pli moderns. Sco quai che cumprovan catalogs d'exposiziun ed inserats da reclama en la revista da pumpiers svizra è sa sviluppada a partir da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner in'atgna industria dals fatgs da stizzar fieus. Er en il Grischun hai dà persunalitads e vischnancas progressivas.
Questa situaziun difficila ha Wilhelm Cazin, l'emprim president da l'Associaziun grischuna da pumpiers, descrit cun pleds drastics en la revista spezialisada. Vischnancas pli grondas sco Cuira e Tavau, ma era Samedan, han surpiglià la rolla da precursuras. A Samedan hai dà gia il 1876 in corp da pumpiers bain trenà e cun in equipament progressiv.
Ma anc enturn l'onn 1900 devi en las passa 200 vischnancas da l'entir Grischun pir 27 talas secziuns. Il 1904 ha l'associaziun ch'era vegnida fundada il 1896 envidà ad in di da pumpiers a Glion, ma betg ina suletta vischnanca n'è s'annunziada. La nova ordinaziun concernent ils fatgs da stizzar fieu ch'il Cussegl grond aveva relaschà medemamain l'onn 1896 ha la populaziun suandà uschè pauc ch'ins ha stuì amplifitgar ella ad ina lescha il 1900.
Entant ch'ils corps da pumpiers eran plaunsieu organisads meglier, vegnivan instruids a moda pli professiunala e possedevan in equipament pli adattà – grazia a las subvenziuns –, mancava en divers lieus anc enfin lunsch viaden en il 20avel tschientaner la basa elementara per stizzar fieus, numnadamain l'aua. La gronda part da las vischnancas na possedeva enfin la segunda mesadad dal 19avel tschientaner betg in provediment d'aua modern, mabain sa cuntentava cun in conduct da bischens da lain. Bravuogn è stà l’onn 1874 probablamain l'emprima vischnanca che ha endrizzà in sistem d'idrants cun ina lingia da pressiun. Cuira ha construì il 1879 ina lingia da pressiun auta per ils idrants. Ils onns 1890 han bleras vischnancas construì tals implants, savens en il rom d'in provediment d'aua general cun funtaunas da cement. Sco ultima vischnanca ha Furna survegnì idrants il 1996. Il Chantun, ma en emprima lingia l'Assicuranza d'edifizis novfundada, han subvenziunà quests projects. Pervia da la mancanza d'aua vegnivan las funtaunas en cas d'incendi numnadamain spert svidadas e las squittas dals pumpiers vegnivan duvradas per pumpar natiers l'aua or d'in aual empè per cumbatter las flommas.
Schegea che las pannas, ils mancos e las negligientschas en connex cun incendis da vitgs han savens procurà per scenas prest tragicomicas, è la veglia da gidar adina stada gronda. Cun agid da zains d'alarm, chavaliers avisaders e pli tard il telegraf clamavan ins las vischnancas vischinas en agid. Ed ellas vegnivan.
Il nov Institut d'assicuranza d'edifizis ha empruvà da promover cun curs, dietas ed era subvenziuns, gea schizunt cun acquistar agen inventari, la prontezza d'intervenziun en cas d'incendi. Gia l'onn 1927 ha ella staziunà ad Arosa, Samedan e Glion mintgamai ina squitta a motor che steva a disposiziun a la regiun correspundenta. Il 1930 ha l'Institut d'assicuranza d'edifizis cumprà in auto squitta intercommunal che dueva vegnir en funcziun en l'entir chantun. Quai ha gì per consequenza ch'èn vegnidas endrizzadas en la segunda mesadad dal 20avel tschientaner basas da pumpiers che han l'emprim sustegnì ils corps locals e che surpiglian oz diversas incumbensas dad els. L'emprim èn però stadas actualas dumondas areguard l'instrucziun, l'assicuranza dals pumpiers e novas structuras per il temp da guerra. Ins ha stuì coordinar il corp da pumpiers en cas da guerra, la protecziun dal lieu e la protecziun civila. L'emprova è suandada il 1943, cura ch'ina surfatscha da guaud da 6 kilometers quadrat è arsa sin il Calanda. Suenter han ins stuì acquistar nova iseglia e surlavurar la tactica da stizzar. En stretga cooperaziun cun la Federaziun svizra dals pumpiers èn ils fatgs da pumpiers en il Grischun s'adattads – schegea adina in zic pli plaun ch'en il rest da la Svizra – als novs svilups ed a las novas pretensiuns: l'alarm per telefon, ils pumpiers d'ieli, la protecziun da respiraziun, il salvament sin via e la finala la guardia da chemia e la periclitaziun correspundenta da l'aua. Il dumber dad autos e camiuns che circulavan en il Grischun è creschì spert, e l'onn 1967 è vegnida averta la N13 – tuts dus han pretendì mesiras correspundentas. La fin dals onns 1970 e l'entschatta dals onns 1980 è sa mussà in manco d'instructurs da pumpiers; la recrutaziun e salarisaziun, ma er ils exercizis da cader regiunals èn daventads in problem. Per stizzar l'incendi dal guaud da Son Gliezi il 1987, ina repetiziun nunnecessaria da l'incendi sin il Calanda, èn l'emprima giada stads en acziun helicopters da stizzar fieus da l'armada. Il medem onn è stà dumandà il servetsch d'avaria en connex cun bovas ed auas grondas. Per ina miracla ha procurà il 1991 in accident en connex cun lavurs da manevrar a la staziun da Landquart, cura ch'èn culads ora bunamain 80'000 liters ieli senza pigliar fieu. En las ovras da l'Ems-Chemie AG han ins endrizzà ina basa da la guardia da chemia e per lung da la N13 tranter Landquart e Roveredo èn en funcziun sis puncts da sustegn per l'autostrada. Sin las vias chantunalas procuran ulteriuras basas dals pumpiers per acziuns da stizzar fieus e da salvament speditivas ed effizientas. Era per la viafier han ins endrizzà ils ultims onns puncts da sustegn.
En vista a las stretgas finanzialas dal maun public han questas incumbensas supplementaras era fatg reponderar las vischnancas la situaziun la fin dal tschientaner. La soluziun per pudair acquistar material pli modern ed effizient per main custs per las vischnancas è da reducir il dumber da pumpiers e da reunir l'equipament. La fin dal 2015 devi anc 60 corps cun var 4'000 pumpiers en cumparegliaziun cun ils 235 corps e passa 12'000 pumpiers 20 onns avant. Dentant èn en acziun era 20 autos-stgala sco agid da salvament e per il cumbat cunter fieus. Per cumbatter donns elementars stattan a disposiziun dapi il 2002 en 10 basas material specific, tranter auter er indrizs per emplenir satgs da sablun. Per cuntanscher sut novas cundiziuns la veglia finamira – promover e rinforzar per acziuns d'urgenza ils pumpiers ed autras persunas engaschadas per la protecziun da la populaziun – basegni novas lingias directivas per las vischnancas, las regiuns ed ils chantuns. Uschia contribuescha l'Assicuranza d'edifizis vinavant essenzialmain a la segirtad da la populaziun e dals giasts. Dapi il 1931 contribueschan las assicuranzas privatas 5 raps per CHF 1000.- chapital assicurà a la prevenziun ed als pumpiers, quai èn var CHF 1 miu. ad onn.
Da sias taxas per stizzar fieus da 9 raps per CHF 1000.– dal chapital assicurà – quai èn var CHF 10 miu. ad onn – dovra l'Assicuranza d'edifizis mintg'onn passa CHF 7 miu. per promover ils pumpiers cun contribuziuns al provediment cun aua da stizzar fieus, ma era per material, autos cisterna e natiralmain sco adina l'instrucziun. Las finanzas chantunalas vegnan uschia distgargiadas per annualmain CHF 10 miu.
3. La prevenziun
a) La protecziun cunter incendis
Las Grischunas ed ils Grischuns han gia adina tschertgà pussaivladads per evitar donns vi da lur bains e possess. En contact cun il fieu avert, sco quai ch'el è stà usità anc ditg cunzunt en cuschina, eran ins natiralmain fitg precaut. Il medem vala per la glisch che derivava fin l'Emprima Guerra mundiala da chandailas u lampas da petroli u magari da gas. Cura ch'ils purs rugalavan lur muvel l'enviern da stgir u vegliavan la notg dasper ina vatga che fascheva vadè, prendevan els natiralmain cun els ina laterna. Magari n'eran quellas betg serradas bain e pigliavan fieu. Dapi ch'igl ha dà dretgs da citad u dal vitg en scrit, vegniva chastià il diever malprecaut da fieu. Quai era per il solit però gia tut. En tscherts lieus stueva la guardia da notg far adatg ch'i vegnia resguardà ils temps ch'igl era lubì da far glisch u annunziar delicts cunter l'urden da fieu. Sin la moda da construir stretga en tscherts vitgs vegniva gia fatg attent. Cun excepziun da las chasas en l'Engiadina ed en las vals dal sid era la gronda part da las chasas construida da lain ed aveva er in tetg da lain. Vitiers vegnivan anc ina giada tants u schizunt dapli uigls, clavads e barguns plain fain e strom u laina dad arder. Tard e savens pir suenter plirs incendis è la prevenziun da fieu era sa mussada en l'urden da construcziun. Igl è vegnì prescrit tetgs dirs, mirs-spartafieu u sadellas da fieu. Ma nua che la polizia e structuras statalas efficazias mancavan, era ina gronda negligientscha la regla. Pir la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han ins attribuì a la moda da construir ina rolla impurtanta en connex cun la prevenziun d'incendis. Suenter ch'entirs vitgs eran ars giu, han ins per part empruvà d'engrondir la distanza tranter ils edifizis e da far vias pli ladas e gulivas. Las grondas portas en las culmainas da chasas veglias, en spezial en citads, dattan però anc adina perditga dals auzaders da laina che servivan per deponer la laina sfendida si surchombras – ina vaira bumba incendiara!
Regulaziun e deregulaziun Regulaziun e deregulaziun
Pir l'onn 1872 ha il Chantun empruvà da modernisar e d'unifitgar la prevenziun da fieu cun agid d'in reglament da la polizia da fieu. Las vischnancas duevan esser responsablas per la protecziun cunter fieu, ils fatgs da spazzachamin e l'organisaziun d'in corp da pumpiers e fixar las prescripziuns correspundentas. Cunquai che la Regenza pudeva però strusch controllar l'adempliment da questa lescha, e l'intensificaziun da la surveglianza ch'era uss adossada als circuls na purtava era nagin fritg, è questa incumbensa vegnida attribuida il 1911 directamain a la GVG e transfurmada il 1924 en in uffizi da polizia da fieu per propi. Dapi l'entrada en vigur da la Lescha davart l'Assicuranza d'edifizis dal chantun Grischun il 1972 è l'Uffizi da polizia da fieu era l'instanza da permissiun. En il rom da sias cumpetenzas e sa basond sin las prescripziuns per la protecziun cunter incendis da l'UAF relascha la direcziun da la GVG plinavant prescripziuns da la polizia da fieu. Suenter ch'è vegnì abolì il 1927 en la 10avla emprova il scumond d'automobils en il chantun Grischun, èn vegnidas relaschadas prescripziuns per garaschas e tancadis sco er en connex cun il diever da liquids inflammabels. Il 1930 èn vegnidas tiers las prescripziuns per ils kinos, betg mo en connex cun il deposit da las rollas da film da celluloid facilmain inflammablas, mabain er areguard l'endrizzament dals locals da projecziun e las pussaivladads da fugia per il public. Oz publitgescha la GVG en collavuraziun cun las societads d'architects e d'impressaris directivas e recumandaziuns, per exempel en connex cun material da decoraziun e stgaudaments cun laina. En il rom da sias incumbensas francadas en la lescha passa er oz sco pli baud la controlladra u il controllader da la protecziun cunter incendis per examinar la pigna svedaisa u la pigna da plattinas, ses fund e las distanzas sco er il cheminé. E malgrà l'entira deregulaziun ha il spazzachamin anc oz ina funcziun uffiziala en il rom da las disposiziuns da tariffas relaschadas da la Regenza. Savens sto el mo pli controllar e – da nov mo pli ina giada ad onn – tgirar il stgaudament dad ieli. Durant emplenir il tanc dad ieli è lura responsabel il furnitur. Las bleras citadinas ed ils blers citadins vegnan però confruntads cun la prevenziun d'incendis sin il pli en connex cun in eventual scumond da fimar e cun sortidas d'urgenza u forsa in stizzafieu. Detecturs da fim èn omnipreschents; main vesaivels èn ils detagls per tegnair liber pussaivladads da fugir che ston il medem mument era garantir als pumpiers l'access en edifizis che ardan per salvar persunas. La protecziun cunter incendis è en emprima lingia la protecziun da persunas; la protecziun da las valurs realas ha segunda prioritad. Inqual giada stattan las pretensiuns da la protecziun cunter incendis en conflict cun las libertads architectonicas da las patrunas e dals patruns, da l'industria e dal mastergn. Las prescripziuns per la protecziun cunter incendis limiteschan las pussaivladads da l'architectura, da la tecnica da construcziun e dal manaschi. Perquai sa stentan las autoritads da la protecziun cunter incendis da concepir e d'applitgar lur prescripziuns commensuradamain. Resguardond la ristga per persunas ston ellas la finala avair dapli avantatgs che dischavantatgs, pia esser economicamain legitimas. A quest aspect è vegnì dà spezialmain blera paisa durant elavurar la pli nova ediziun da las prescripziuns svizras per la protecziun cunter incendis en collavuraziun cun numerus acturs. Las prescripziuns dal 2015 cuntegnan pliras liberalisaziuns ch'èn giustifitgablas en vista a la ristga moderada.
La polizia da fieu da la GVG procura dapi decennis che las prescripziuns per la protecziun cunter incendis vegnian applitgadas senz'excepziun. La tenuta consequenta è tranter auter in dals motivs per il pitschen dumber da donns da fieu en il chantun Grischun en cumparegliaziun cun auters chantuns. Ella suonda il princip da decider, mintgamai en il rom dal parairi legal, a favur da l'engrevgiada u l'engrevgià, quai vul dir da disponer mo quai ch'è giuridicamain stringent e betg tut quai che fiss admissibel tenor la lescha.
Dal rest po la capacitad da controllar da las vischnancas tenor las prescripziuns da la polizia da fieu vegnir delegada cunter indemnisaziun a la GVG, quai che han fatg il 2015 110 (da 130) vischnancas. Dapi il 2003 è vegnida regiunalisada la protecziun cunter incendis cun installar sis biros regiunals che na sustegnan las vischnancas betg mo en connex cun las controllas e permissiuns da construcziun, mabain che surpiglian en cas da basegn per part era la liquidaziun dals donns.
La nova legislaziun davart la protecziun cunter incendis dal 2015 ha curregì ed uschia liberalisà tenor ils princips dal management da ristgas insaquantas da las surregulaziuns fatgas il 2005.
b) Prevenziun da donns elementars
Guaud
Giuradas, pia ils guauds protegids, èn ina da las pli veglias mesiras enconuschentas cunter lavinas e sbuvadas. En tscherts lieus devi ina guardia per proteger quests guauds ed il diever da laina era limità sut grevas sancziuns. En spezial a Cuira hai dà dapi l'entschatta dal 18avel tschientaner ordinaziuns da protecziun severas per ils guauds, sco en autras regiuns tranter auter in scumond da pascular per chauras. Tschertas regiuns han però gia baud unfrì entirs guauds a l'industria da minieras u als flottà a l'exteriur sco funtauna d'entradas cumadaivla en il rom da contracts da tagl radical. Pir cun il reglament forestal chantunal dal 1839 èn las vischnancas vegnidas obligadas d'utilisar ils guauds a moda persistenta, pertge ils donns d'aua gronda dal 1834 e 1839 avevan mussà il stadi catastrofal dal guaud da muntogna. En quest sectur è la prevenziun vegnida renconuschida l'emprim sco incumbensa publica cun ina dotaziun finanziala correspundenta.
Cun classifitgar ils guauds e survegliar lur diever n'han ins betg mo vulì cumplettar ils rempars da torrents, mabain era preservar ils guauds da protecziun cunter la vendita commerziala. Ils custs per plantaziuns da guaud stuevan per gronda part però surpigliar las vischnancas che s'opponivan a moda stinada. Pir la lescha federala davart il guaud dal 1871 ha dà al Chantun il sustegn necessari visavi las vischnancas renitentas.
Indrizs da protecziun tecnics
Ils emprims paralavinas chantunals èn vegnids construids sut la direcziun da l'inspectur forestal Johann Coaz, ch'è pli tard stà inspectur forestal superiur da la Svizra. Ins ha vulì proteger construcziuns da vias e pli tard era da viafiers d'ina destrucziun. En lieus problematics procuravan galarias e saivs da protecziun per segirtad. Per ina politica da protecziun sistematica han però procurà pir las numerusas victimas da l'enviern da lavinas l'onn 1951. Durant envierns extrems ils onns suandants è quella lura sa cumprovada.
Sco ils incendis da vitgs – malgrà che quels eran per il solit chaschunads per culpa dals umans – vegnivan era catastrofas d'aua gronda e da lavinas acceptadas cun in tschert fatalissem. La prevenziun vegniva però realisada plitost sco incumbensa d'interess communabel, perquai ch'ella concerneva pli fitg ils interess communals. Tut tenor la situaziun da privel vegnivan ils reglaments communals e municipals amplifitgads cun prescripziuns e reglas en connex cun la construcziun da rempars. Ellas tractavan bain principalmain dumondas da proprietad e servituts correspundentas; ma las mesiras pretendidas bastavan normalmain per ils cas da donn che sa repetivan mintg'onn. Perquai ch'ellas eran pauc sistematicas e tecnicamain manglusas han ellas però disdì tar auas grondas centenaras.
Grazia a la revoluziun industriala ed ina meglra perscrutaziun e furmaziun ha il 19avel tschientaner, marcà da l'art d'inschigneria, gì a disposiziun novas tecnologias pli effizientas, er en l'economia d'aua e la selvicultura. Il svilup cuntinuant dal stadi ha plinavant pussibilità ina planisaziun e finanziaziun surregiunala.
Correcziun dals curs dad aua
Pir en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han la Confederaziun ed il Chantun renconuschì la prevenziun da donns elementars sco incumbensa dal stadi. Singuls grevs donns e projects da protecziun impurtants han dà ils impuls necessaris. In dals pli enconuschents projects è la sanaziun da la Planira da la Linth sut la direcziun da Konrad Escher. Las auas grondas dals onns 1834 e 1868 han la finala fatg vegnir conscients tuts quant indispensabel che l'engaschament statal era. Ils chantuns da la Bassa han plaun a plaun chapì che la correcziun dals auals da muntogna era er en lur interess, cunquai ch'els eran pertutgads directamain en cas da negligientscha. Confurm a la cretta en il progress considerav'ins la natira bain sco forza incalculabla, dentant domesticabla cun agid da la tecnica necessaria. Ed uschia è ina part dals agids finanzials collectads suenter catastrofas vegnida duvrada cunter l'intent per mesiras da reparatura e da prevenziun dal maun public. Ultra da quests gronds eveniments spectaculars èn vegnidas messas en pe iniziativas privatas e chantunalas che han savens pretendì durant decennis stentas finanzialas aventurusas. Uschia è per exempel il plevon Pool sa ruinà cun sia emprova perseveranta, ma nunprofessiunala, da superar la Landquart en la Planira da Schiers. Correcziuns grondas e pli pitschnas dals curs dad aua stevan adina en il center dal cumbat cunter las forzas da la natira.
En il Grischun èn stadas d'impurtanza en emprima lingia la correcziun reussida dal Rain Posteriur e la recuperaziun dal fund da la val en la Tumleastga iniziada l'onn 1832 da l'emprim inschigner chantunal, Richard La Nicca, e realisada l'emprim cun agid d'ina societad anonima e dal 1851 fin il 1901 sulettamain dal Chantun. Il medem temp ha cumenzà la correcziun dal Rain a Maiavilla che ha evocà a partir dal 1849 stentas correspundentas da las ulteriuras vischnancas tranter Domat e Fläsch. Las vischnancas ch'eran anc responsablas sulettas per ils rempars lavuravan a moda pli u main coordinada vi da lur tschancuns, savens en lavur cumina ed avanzavan per part sulettamain 100 meters ad onn. Almain èn ellas vegnidas sustegnidas a partir dal 1862 da la Confederaziun e grazia a la lescha davart rempars a partir dal 1871 era dal Chantun. L'aua gronda dal 1868 ha procurà a Berna per la «ruptura d'in rempar» politic ed il parlament ha mess d'ina vart ses princips federalistics e liberals e surpiglià il 1877 la direcziun en la prevenziun cun la lescha davart la correcziun dals curs dad aua e davart il guaud. Ins n'era betg pront d'acceptar vinavant inundaziuns e da sa defender a la veglia. Uschia han ins durant 30 onns curregì passa 400 curs da flums en il Grischun. En tut han questas correcziuns custà var CHF 6 miu., CHF 1 miu. ha la Confederaziun contribuì. Entant che l'Assicuranza d'edifizis è responsabla per la prevenziun da fieu, procura il Chantun ensemen cun las vischnancas per la prevenziun da donns elementars. Ina part impurtanta da quella è la planisaziun dal territori cun ses urden da zonas ch'è vegnida adossada ils onns 1960 a las vischnancas e che ha fatg lavur da pionier svizra cun sia divisiun dal territori en zonas da privel cotschnas e blauas. Sulettamain ils territoris da privel mellens ch'èn da gronda impurtanza per la protecziun dals edifizis n'èn anc betg definids per tut la surfatscha dal chantun.
Midada dal clima
La prevenziun da donns elementars è en mintga cas in'incumbensa permanenta che na vegn mai ad esser ademplida ina giada per adina, sco quai che mussan las experientschas recentas. E cun la midada dal clima che pudess sa mussar sco privel a lunga vista, spetgan nus eventualmain novs eveniments da la natira.
A questas sfidas sto far frunt la societad ed uschia il legislatur sco era l'Assicuranza d'edifizis. En quel connex èsi da pensar per exempel a la retratga dals glatschers accelerada che fa vegnir instabilas las costas dals culms en tscherts territoris, sco quai che ha mussà la bova da crappa a l'Eiger l'onn 2006. U er a la schelira permanenta che sdreglia e procura per terren instabil en grondas autezzas. Schegea che quests fenomens sa splegan lunsch davent dals abitadis, signifitgan els – tras nossa vasta avertura turistica dals pli auts pizs – ina tscherta ristga da donns. Gia avant plirs onns è quai per exempel sa mussà, cura ch'ins ha stuì francar da nov la pendiculara al Corvatsch. Las climatologas ed ils climatologs predin dapli precipitaziuns extremas, quai che pudess avair per consequenza che eveniments centenars sa repetan pli baud. Tut quai pertutga natiralmain era l'Assicuranza d'edifizis che sto adattar sias analisas da ristgas en ils roms d'assicuranza correspundents, quai che pudess la finala er avair consequenzas per las premias. La Swiss Re privata fa dal reminent gia dapi blers onns attents politicras e politichers sin plaun internaziunal a la stgaudada globala ed als custs resultants.
La discussiun davart in sistem per identifitgar ad uras crudadas da crappa è ditg restada teoretica, malgrà las experientschas a Favugn l'onn 1845 ed al Crap da Flem il 1939 cun 19 victimas. La disgrazia sin l'autostrada dal Gottard la stad 2006 e novas sbuvadas sur Favugn il 2001 ed il 2003 han puspè fatg endament il privel. Dapi lura vegnan controlladas las vias e viafiers e da nov vegnan rimnadas ed evaluadas sistematicamain las observaziuns da las selviculturas e dals selviculturs da revier.
Planificaziun dal territori e prevenziun
Durant il boom da construir il temp suenter la guerra han ins empruvà plitost tard d'elavurar cun agid d'in urden da construcziun chantunal plans directivs per las vischnancas, damai che quels avevan paucs meds per sa defender cunter la speculaziun da terren. En quel connex han ins era stuì zavrar zonas da privel. Las zonas cotschnas inditgeschan in grond privel e las blauas in privel mesaun. En las zonas cotschnas èsi scumandà da construir resp. po l'Assicuranza d'edifizis refusar ina garanzia. En la zona blaua valan cundiziuns pli severas, en spezial per midadas d'edifizi ed edifizis novs. Cunquai che questas zonas signifitgan natiralmain ina sminuziun da la valur per las proprietarias ed ils proprietaris, ha l'implementaziun per part durà plirs onns. Grazia a quest instrument che vegn duvrà pli savens ozendi èsi almain reussì da reducir considerablamain las ristgas da donns elementars, quai che vegn medemamain dabun a las pajadras ed als pajaders da premias. Dapi passa 30 onns incumbensescha l'Assicuranza d'edifizis inschigneras ed inschigners da controlla che giuditgeschan projects da construcziun en zonas da privel (blau e cotschen). Dapi trais onns ha la GVG er engaschà in expert per la prevenziun da donns elementars che giuditgescha projects da construcziun spezialmain periclitads (territori da privel mellen, implants solars, prevenziun suenter donns), che concepescha il svilup da la prevenziun da donns elementars e che coordinescha quest sectur.